Życzenie w gwarze i kulturze wsi
Synopsis
Zakładanym celem opracowania jest przedstawienie form obecności życzenia (i życzeń) w kulturze ludowej wsi polskiej i wiejskim modelu grzeczności. Charakterystyczną, rudymentarną zasadą norm obyczajowych regulujących sferę kontaktów międzyludzkich jest w tym środowisku empatia, pragnienie (w sensie deklaracji) dobra dla drugiego człowieka. Jakkolwiek prawdopodobnie takie oczekiwanie jest obecne w wielu kulturach, więc także w modelu ogólnym polskiej obyczajowości, jednak to do polskiej wsi w pełni przystaje określenie kultura dobrego słowa. Słowo jest darem, znakiem więzi z drugim człowiekiem i troski o niego, a rozmaite formuły życzące, noszące ciągle przejrzyste znamiona religijno-magicznego światopoglądu naszych chłopskich przodków, są językowym nośnikiem tych treści. Obserwacja ta poszerza obszar zainteresowania także na sferę tradycyjnej ludowej obrzędowości, w której tak traktowane życzenia, przybierające zwykle wyszukaną formę, odgrywają bardzo istotną rolę. W ten sposób zarysowuje się podział na życzenia codzienne, najbardziej skonwencjonalizowane i zrytualizowane, pełniące prymarnie funkcję grzecznościową, oraz życzenia okolicznościowe, stanowiące część dorocznych rytuałów agrarnych. Innymi formułami (magicznymi, apotropeicznymi, quasi-modlitewnymi westchnieniami, np. Niech Bóg zachowo/bróni; Nasi Babka, niek im tyz ta Ponjezus grzychów nie pamiynto) przyjmujących formę życzenia, których beneficjentem nie jest drugi człowiek, praca się nie zajmuje. Bliższemu omówieniu tej problematyki, także ustaleniu denotacji należących tu pojęć, będzie poświęcony osobny rozdział, trzeba jednak zaznaczyć, że praca skupia się na tych treściach, które implikują relacje międzyludzkie. W naturalny więc sposób osadza to badawczą problematykę w kręgu pragmatyki językowej i etnolingwistyki. Znaczenie wypowiedzi jest funkcją kontekstu (wynika z procesukontekstualizacji, por. Awdiejew 1987, 2007), a więc kontekstem rozmaitych formuł grzecznościowych jest określony układ okoliczności pragmatycznych, sytuacji w jakiś sposób pozytywnie wyróżnionych w teatrze życia codziennego wsi (por. Marcjanik 1993a; Goffman 2000). Kluczowe dla analizy funkcjonalnej formuł grzecznościowych pojęcie kontekstu pragmatycznego możemy rozszerzyć o te okoliczności, które mają charakter kulturowy i należą już stricte do kompetencji kulturowej i ogólnej mieszkańców wsi. Zasadniczo składniki te trudno rozdzielić, ponieważ to kultura zachowuje moc diagnozującą wobec tak użytego słowa (np. nie można życzyć Szczęść Boże! każdemu wykonującemu jakąkolwiek pracę). Trudna i skomplikowana sytuacja wsi polskiej, doświadczającej dziś skutków głębokiego kryzysu kulturalnego, afirmacji pierwotnie obcych kulturowo wzorców zachowań, zaciemnia i zamazuje obraz chłopskiej kultury. To – uciekając się do metafory – coraz częściej krajobraz po bitwie, w którym badaczowi wiejskiej kultury pozostaje metoda rekonstrukcji i interdyscyplinarnego poszukiwania sposobów łączenia w całość fragmentów rozbitego zwierciadła.
Chapters
-
TABLE OF CONTENTS
-
Wstęp i uwagi metodologiczne .......... 11
-
Przybliżenia. Próba uporządkowania pojęć .......... 18
-
Życzenie jako akt mowy
-
Operatory funkcji życzącej .......... 53
-
Wzorce tekstowe życzenia .......... 55
-
Życzenie wśród innych aktów mowy. Problem aktów optatywnych .......... 56
-
Warunki fortunności życzenia jako aktu optatywnego .......... 63
-
Życzenie jako grzecznościowy akt mowy .......... 66
-
Życzenie w kontekście etymologicznym .......... 71
-
Życzenie i życzenia w kulturze ludowej
-
Życzenia codzienne (grzecznościowe) .......... 89
-
Panie Boże dopomóż – Panie Boże zapłać .......... 94
-
Kontynuacje i przetworzenia tradycyjnych życzeń .......... 233
-
Mocą sprawczego słowa – pieśni i oracje życzące .......... 247
-
Zakończenie .......... 310
