Religia, moralność, światopogląd – różne oblicza Berkeleyowskiej krytyki filozofii Shaftesbury’ego .......... 149

Tematem artykułu jest przedstawienie krytyki stanowiska Shaftesbury’ego zawartej w trzecim dialogu Berkeleyowskiego Alkifrona. Dotyczy ona kilku zasadniczych kwestii: emotywistycznej etyki opartej na funkcjonowaniu zmysłu moralnego, estetyzacji moralności i religii oraz domniemanego ateistycznego charakteru koncepcji autora Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times. Berkeley nie przedstawia jednak dokładnej analizy stanowiska Shaftesbury’ego wyrażonego expressis verbis, lecz dokonuje jej rekonstrukcji pokazującej wnioski, do których jego zdaniem ona prowadzi. Wydaje się, że krytyka ta jest częściowo uzasadniona, gdyż rzeczywiście filozofia ta nie we wszystkich aspektach jest jednoznaczna, a ograniczenia emotywistycznej moralistyki dostrzegł nieco później kontynuujący ją David Hume. Z drugiej jednak strony spór ma w dużej mierze podłoże światopoglądowe; paradoksalnie zresztą to nawiązującemu do antyku Shaftesbury’emu bliższe są niektóre ideały oświecenia (samostanowienie i rozumność jednostki, wiara w postęp) niż kroczącemu w filozoficznej awangardzie swych czasów Berkeleyowi, który co prawda odwołuje się do dokonań Johna locke’a, Pierre’a Bayle’a, niekiedy też Isaaca Newtona, lecz broni tradycyjnego światopoglądu, w którym porządek ludzkiego świata ugruntowany jest religijnie.